Jedyne, co pamięta Bożena, to słoiki z żółtym płynem, które stały w ogromnej willi zamienionej na szpital. Pamięta również Wandę, zawsze blisko człowieka w białym kitlu. Mała dziewczynka niestety nie zapamiętała twarzy lekarza. Po jakimś czasie Wanda i Bożena przeniesione zostały do Budapesztu. Tam dostały się do obozu Zugliget. Podobno Wanda- źle przyjęta przez rodzinę lekarza postanowiła zamieszkać z pozostałymi Polakami. Rozpoczęła naukę węgierskiego, powoli oswajała się z myślą, że zostanie tu na dłużej, tym bardziej, że ciąża była już coraz bardziej widoczna.

Az egyetlen dolog, amire Bożena emlékszik az a sárga folyadék, ami befőttesüvegekben álltak a nagy kórházzá átalakított villában. Emlékszik Wandára, aki mindig a fehér köpenyes férfi közelében volt. A kislány nem jegyezte meg az orvos arcát. Egy idő után Wandát és Bożenát átszállították Budapestre. Ott bekerültek a Zugligeti táborba. Állítólag Wanda - akit az orvos családja rosszul fogadott- úgy döntött, hogy a többi lengyel menekülttel együtt fog lakni. Elkezdett magyarul tanulni, lassan megbarátkozott a gondolattal, hogy hosszabb időre marad itt, annál inkább, hogy a terhessége egyre jobban láthatóvá vált.

W roku 1944 wojska rosyjskie zaczęły zbliżać się do Doliny. Front był coraz bliżej i Niemcy zaczęli robić czystki, często wyręczając się Ukraińcami. Rodziny w tamtych czasach były wymieszane- po części Polacy, po części Ukraińcy. Ktoś z Filipczaków dowiedział się, że zapadł wyrok na Wandę. Najlepszym rozwiązaniem okazał się wyjazd z wycofującą się armią węgierską. Razem z Bożenką, na przełomie sierpnia i września 1944r. Wyjechały z węgierskim lazaretem. Podróżowały czarną limuzyną z oficerem, który mieszkał w ich domu w Dolinie. Samochód co jakiś czas musiał się zatrzymywać. 5-cio letnie dziecko ciężko znosiło podróż przez Karpaty. Pierwszym przystankiem szpitala było Satorajaujhely.


1944-ben a Szoviet csapatok közeledtek Dolinába. A front egyre közelebb volt és a németek tisztogatásokba kezdtek, gyakran átadva helyüket az ukránoknak. A családok egy része abba az időben vegyes volt, félig lengyelek, félig ukránok. A Filipczakok közül valaki megtudta, hogy Wandát el akarják vinni. A legjobb megoldásnak az tűnt, ha elmenekül a visszavonuló Magyar Hadsereggel. 1944 augusztus és szeptember fordulóján Bożenkával együtt elindultak egy magyar katonai kórházzal. Egy fekete limuzinnal utaztak, annak a magyar tisztnek a társaságában, aki a Dolinai házukban lakott. Az autó időnként megállt. Az öt éves kisgyerek nehezen viselte az utat a Kárpátokon keresztül. A kórház első állomáshelye Sátoraljaújhely volt.

Wanda z małą Bożenką zdecydowała się wrócić z Kałusza do Doliny- rodzinnego domu Filipczaków. W miasteczku stacjonowała armia węgierska, której oficerowie zakwaterowani byli w prywatnych domach. Jeden z nich mieszkał w wolnym pokoju u Filipczaków. Rodzina zżyła się z nowym lokatorem. Wśród jego przyjaciół był lekarz z wojskowego szpitala. Erbst, Ernst, Erpf...

Wanda a kis Bożenkával úgy döntöttek visszatérnek Kałuszból Dolinába, a Filipczak család házába. A városkában állomásozott a Magyar Hadsereg, amelynek tisztjeit magán házakban szállásolták el. Egyikük a Filipczak család egyik szabad szobájában lakott. A család megbarátkozott az új lakóval. A barátai közt volt egy orvos a katonai kórházból. Erbst, Ernst, Erpf...

Kazik był inżynierem w kopalni soli. 12.01.1942r. Gestapo zabrało równocześnie jego- z pracy i Wandę- z domu. Żadne z nich nie wiedziało o aresztowaniu drugiego. Po całodniowym przesłuchaniu zwolniono Wandę. Gdy wróciła do domu okazało się, że Kazika nie ma. Nigdy więcej go nie zobaczyła. Nie wiadomo do końca, co się z nim stało. Chodziła na Gestapo pytać się o męża, wreszcie usłyszała: “Pani taka młoda i piękna. Niech Pani sobie nie marnuje życia. I niech się Pani nie pyta, co się stało z Pani mężem.”

Podobno Kazika przewieziono do więzienia w Stanisławowie. Po wojnie znaleziono tam ciała ludzi zamurowanych żywcem, na stojąco z małym otworem na powietrze.

W więzieniu tym, podobno w celi z Kazikiem był jeden Ukrainiec. On twierdził, że w kwietniu, w Wielki Piątek, wywołano Kazika. Później, leżąc z głową przy oknie, widział go na dziedzińcu, wraz z innymi więźniami rozebranego do naga. Rozstrzelano tam wszystkich.

Kazik mérnök volt a sóbányábn. 1942 január 12-én a Gestapo elvitte őt a munkahelyéről, Wandát pedig a házból. Egyikük sem tudott a letartóztatásról. Az egész napos kihallgatás után Wandát elengedték. Amikor visszatért a házba kiderült, hogy Kazik nincs meg. Soha többé nem látta őt. Nem tudni mi történt vele. Wanda járt a Gestapohoz és kérdezősködött a férje után, míg egyszer csak meghallotta: " A hölgy annyira szép és fiatal. Asszonyom, ne vesztegesse el az életét! És ne kérdezősködjön arról, hogy mi történt a férjével."

Állítólag Kazikot átvitték Stanisławowba, a börtönbe. A háború után találtak ott testeket, valószínűleg élve falazták be őket, állva, egy kis lyukkal a levegőnek.

Ebben a börtönben állítólag egy cellában volt Kazik-al egy ukrán. Ő azt állította, hogy áprilisban, Nagypénteken hívatták Kazikot. Később látta őt más rabokkal az udvaron meztelenre vetkőztetve. Mindenkit lelőttek

We wrześniu 1939r. wybuchła wojna. Miesiąc później na świat przyszła Bożena Franczak- córka Wandy i Kazika.

1939 szeptemberében kitört a háború. Egy hónappal később a világra jött Bożena Franczak - Wanda és Kazik lánya.

4 czerwca 1938r. wyszła za mąż za Kazimierza Franczaka. Ślub odbył się w kościele Zbawiciela w Warszawie i był raczej skromny. Po ślubie Wanda i Kazik zamieszkali w kamienicy rodzinnej Lay'ów w Kałuszu przy Halickiej 11. On był inżynierem w pobliskiej kopalni soli, ona zajmowała się domem, była komendantką Strzelca, udzielała się towarzysko. Często jeździli do pobliskiej Doliny, chodzili w góry, na polowania, jeździli na nartach.

1938 június 4.-én Wanda feleségül ment Kazimierz Franczakhoz. Az esküvőt a varsói Megváltó templomában tartották, és viszonylag szerény volt. Az esküvő után Wanda és Kazik a Lay család kőházba költöztek, Kałuszba, a Halicka utca 11-be. Kazimierz mérnök volt a közeli sóbányában, Wanda pedig a háztartást vezette és parancsnok volt a Strzelce nevű szervezetben, társasági ember volt. Gyakran utaztak a közeli Dolinába, túráztak a hegyekben, vadásztak, síeltek.

Moja babcia- Józefa Wanda Filipczak urodziła się w 1914r. w Dolinie (obecna Ukraina). Jej rodzice- Wiktoria i Piotr mieszkali na wzgórzu w drewnianym domu z werandą. Rodzina często fotografowała się na jej schodach.

A nagymamám - Józefa Wanda Filipczak 1914-ben született Dolinában (jelenleg Ukrajna). A szülei - Wiktoria és Mikołaj a hegyoldalban laktak egy verandás fa házban. A család sokszor fényképezte magát a veranda lépcsőjén.